Bakı, 25 fevral, ARHD.AZ
Xocalı faciəsi Qarabağda azərbaycanlıların məhvinə yönəldilmiş tarixi ssenarinin mərhələsi, soyqırımı aktıdır
XX əsrin sonunda sivil dünyanın gözü qarşısında törədilmiş Xocalı soyqırımı Xatın, Liditsa, Oradur, Holokost, Sonqmi, Ruanda və Srebrenitsa kimi dəhşətli faciələrlə bir sırada durur. 2018-ci ildə Xocalı soyqırımının tarixi, siyasi, hüquqi, psixoloji məqamlarını özündə ehtiva edən, ssenari müəllifi, rejissoru və prodüseri olduğum “Cəzasız cinayət” sənədli filminin çəkilişi zamanı bir aydan çox müddətdə Azərbaycan Respublikası Hərbi Prokurorluğunda Xocalı cinayət işi üzrə istintaq qrupunun materialları, o cümlədən tibbi ekspertiza, şahidlərin ifadələri ilə tanış oldum. Xocalı cinayəti işi üzrə istintaq aparan müstəntiqlərin fikirlərini öyrəndim. Bundan əlavə, o dəhşətli gecəni yaşayan onlarca şahiddən, girov düşmüş Xocalı sakinindən, Xocalı soyqırımını lentə alan operator Seyidağa Mövsümovdan, faciənin şahidi olan litvalı jurnalist Riçard Lapaitistdən müsahibə aldım. “Cəzasız cinayət” sənədli filminin hazırlanması zamanı əldə etdiyim xeyli sayda material birmənalı şəkildə deməyə əsas verir ki, dinc əhalinin vəhşicəsinə kütləvi qırğını olan Xocalı soyqırımı insanlığa qarşı ən ağır cinayətdir! Bu, eyni zamanda, Qarabağda azərbaycanlıların məhvinə yönəldilmiş tarixi ssenarinin bir mərhələsi, soyqırımı aktıdır. Bir daha əmin olursan ki, Xocalı soyqırımı təkcə azərbaycanlıların deyil, insanlıq duyğusu olan hər kəsin qəzəb, nifrət ünvanıdır. Bu faciə bəşəriyyətin yaddaşında arxivləşən qanla yazılmış tarixi sənəddir!
Bu fikirlər filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, media tədqiqatçısı və eksperti, analitik, Beynəlxalq Kommunikasiya və Media Mərkəzinin sədri, İtaliyanın Beynəlxalq İqtisadi Siyasi Araşdırmalar İnstitutunun üzvü Leyla Rəşidin “Xocalı faciəsi Qarabağda azərbaycanlıların məhvinə yönəldilmiş tarixi ssenarinin mərhələsi, soyqırımı aktıdır” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. ARHD.AZ məqaləni təqdim edir.
Qeyd edim ki, tarixi publisistik, elmi-kütləvi janrları özündə birləşdirən ekran əsərinin 2018-ci ildə Ankarada Beynəlxalq Xocalı Simpoziumunda ilk təqdimatı keçirilib, film nümayiş olunub.
Filmdə təqdim olunan müsahibələrdən birində səsləndirilən faktlardan aydın oldu ki, 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistanın hərbi birləşmələri, ovaxtkı Dağlıq Qarabağdakı erməni terrorçu dəstələri, xarici ölkələrdən gəlmiş erməni terror təşkilatlarının muzdlu dəstələri keçmiş sovet ordusunun Xankəndidə yerləşən 366-cı motoatıcı alayı ilə əvvəlcədən cinayət əlaqəsinə girərək Xocalıya hücum edib. Çoxsaylı zirehli texnika və odlu silah ilə bir neçə saatın içərisində şəhər tamamilə dağıdılmış, yandırılmış və insanlar xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilmişdir. Dəhşətli cinayət əməli nəticəsində 613 nəfər dinc azərbaycanlı milli mənsubiyyətinə görə vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir. Onlardan, 83 nəfəri uşaq, 106 nəfəri qadın, 70 nəfəri isə qoca idi. Onların içərisində 8 ailə tamamilə məhv edilmiş, 27 ailənin yalnız 1 üzvü qalmış, 25 uşaq hər iki valideynini itirmiş, 130 uşaq valideynlərindən birini itirmişdir. 487 nəfər şikəst edilmiş, 1275 sakin girov götürülərək amansız işgəncələrə məruz qalmışdır. Girov götürülənlərdən 150 nəfərin, o cümlədən 68 qadının və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyildir. Qətlə yetirilənlərdən 56 nəfəri xüsusi qəddarlıq və amansızlıqla diri-diri yandırılmış, başlarının dərisi soyulmuş, başları kəsilmiş, gözləri çıxarılmış, hamilə qadınların qarınları süngü ilə deşik-deşik edilmişdir.
Yanan şəhərdən qaçıb xilas olmaq istəyən insanlara aman verilməmiş, dinc sakinləri yollarda, meşələrdə əvvəlcədən pusqu quran erməni hərbçiləri xüsusi amansızlıqla qətlə yetirmişlər. Azğınlaşmış cəlladlar insanların başlarının dərisini soymuş, müxtəlif əzalarını kəsmiş, körpə uşaqların gözlərini çıxarmış, hamilə qadınların qarınlarını yarmış, adamları diri-diri torpağa basdırmış və ya yandırmış, cəsədlərin bir qismini minalamışlar. Məlum olduğu kimi, məhdud coğrafi zonada oxşar əməllərin törədilməsi keçmiş Yuqoslaviya üçün Beynəlxalq Cinayət Tribunalı tərəfindən soyqırımı aktı kimi tövsif edilmişdir.
Xocalı cinayət işi üzrə istintaq materiallarından aydın olur ki, Xocalı şəhərinə hücum əməliyyatına 366-cı alayın ikinci tağımının komandiri Seyran Ohanyan, üçüncü tağımının komandiri Yevgeni Nabokix, birinci tağımının qərargah rəisi Valeri Çitçyan rəhbərlik etmişlər. Əməliyyata alayın 90-dan çox tankı, piyadaların döyüş maşını və digər hərbi texnikası cəlb olunmuşdur. Dinc əhaliyə qarşı soyqırımı cinayətlərində alayın hərbi qulluqçularından Slavik Arutyunyan, Andrey İşxanyan, Sergey Beqlaryan, Movses Akopyan, Qriqori Kisebekyan, Vaçik Mirzoyan, Vaçaqan Ayriyan, Aleksandr Ayrapetyan və başqaları, erməni silahlı birləşmələrinin üzvlərindən Karo Petrosyan, Vitali Balasanyan, Seyran Tumasyan, Valerik Qriqoryan və digərləri fəal iştirak etmişlər. Dinc əhaliyə qəddarcasına divan tutanlar arasında Xankəndi şəhər daxili işlər şöbəsinin rəisi Armo Abramyanın, Əsgəran rayon daxili işlər şöbəsinin rəisi Mavrik Qukasyanın, onun müavini Şaqen Barseqyanın, keçmiş Dağlıq Qarabağda erməni xalq cəbhəsinin sədri Vitali Balasanyanın, Xankəndi şəhər həbsxanasının rəisi işləmiş Serjik Köçəryanın və başqa şəxslərin də olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Cinayətkarlardan çoxlarının adları Azərbaycanın istintaq orqanlarına məlumdur.
Xocalıya hücumda 5 mindən çox canlı qüvvə iştirak edib. Xocalı soyqırımında izləri itirmək üçün 1992-ci il martın 2-də keçmiş sovet ordusuna məxsus 366-cı motoatıcı alay Gürcüstanın Vaziani şəhərinə köçürülmüş, martın 10-da isə həmin alay ləğv edilərək, şəxsi heyəti və hərbi texnikası başqa hərbi hissələrə paylanmışdır. Bu zaman hərbi texnikanın böyük hissəsi - 25 tank, 87 zirehli transportyor, 70 piyadaların döyüş maşını, 4 "Strela-10" raket qurğusu, 45 artilleriya top sistemi, 57 minaatan və digər silah-sursat qanunsuz olaraq ermənilərə verilmişdir. Xocalıya hücum zamanı 366-cı motoatıcı alayın 3-cü batalyonunda onlarca erməni zabitinin və gizirinin iştirak etdiyi istintaqla sübuta yetirilmişdir.
Meyitlərin xarici müayinəsi, məhkəmə-tibb ekspertizalarının rəyləri, mühasirədən çıxmağa müvəffəq olmuş Xocalı sakinlərinin ifadələri ilə ermənilərin və 366-cı alayın hərbi qulluqçularının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri ağlasığmaz işgəncə, vəhşilik faktları müəyyən edilmişdir. Xocalı hadisəsi zamanı həlak olmuş insanların meyitləri müayinə olunarkən onlarda başın dərisinin soyulması, burun və qulaqların kəsilməsi, dişlərin sındırılması, qadınlarda döşlərin kəsilməsi, müxtəlif kəsici-deşici alətlərlə yetirilmiş xəsarətlər, üzərindən hərbi texnika keçməsi, bədənin müxtəlif ətraflarında alçaqcasına edilmiş zorakılıq əməliyyatları müşahidə edilmişdir. Məhkəmə tibbi ekspertizanın müayinəsindən keçən 181 meyitdə (130 kişi, 51 qadın) qəlpədən (20 nəfər), güllədən (151 nəfər), küt alətdən (10 nəfər) ölüm aşkarlanıb. 13 meyit azyaşlı uşağa aid olub. Ölənlərin 40 nəfəri baş nahiyəsindən, 74 nəfəri döş qəfəsindən, 17 nəfəri qarın nahiyəsindən, 11 nəfəri isə ətraf nahiyələrdən xəsarət alıb. Meyitlərin 3-də ətrafların donması, 33 nəfərdə işgəncə ilə ölüm – qadınlarda döşlərin kəsilməsi, odlu silahdan atəş açılması, ölənlərin burun və qulaqlarının kəsilməsi, baş dərisinin soyulması, dişlərin, göz almalarının çıxarılması, üzərindən hərbi texnikanın keçilməsi əlamətləri müşahidə olunub.
Xocalı hadisələri üzrə məhkəmə tibbi ekspertiza rəyləri ilə tanışlıq zamanı bir daha əmin oldum ki, bu cinayətkarları insan adlandırmaq mümkün deyil. Bu qəddarlıq heç bir müqayisəyə sığmayan, ifadə olunmasında sözün aciz qaldığı, bəşər tarixində misli görünməmiş cinayətdir. Məhkəmə tibbi ekspertiza rəylərinin bir qisminə diqqət edək:
Bədəlov Tofiq – Tankla əzilmiş, yandırılmış, gözləri çıxarılmış, qulaqları kəsilmişdir.
Məmmədov Rasim Səlim oğlu – Baş qəlpə yarasından, kəllə qapağının qopmasından həlak olub.
Həsənov Şöhlət Üsub oğlu – Döş qəfəsinin güllə yarasından, yuxarı ətrafın kəsilməsindən həlak olub.
Naməlum kişi meyiti. Təxmini 35 yaş – Döş qəfəsinin ön səthinin güllə yarası, qulaq seyvanının və döş qəfəsinin kəsilmiş yaraları.
Naməlum kişi meyiti. Təxmini 25 yaş – Başın güllə yarası, göz almalarının çıxarılması, başın kəsilmiş yarasından həlak olub.
Kərimova Firəngiz Mütəllim qızı. 60 yaşında. Evdar qadın – Döş qəfəsinin güllə yarasından həlak olub.
Orucov Telman Ənvər oğlu, 36 yaş – Başın kəsilmiş yarası, döş qəfəsinin zədələnməsi, döş qəfəsinin güllə yarası.
Əliyeva Səhər Çərkəz qızı, 60 yaşında – Kəllənin qəlpə yarası.
Eyvazov Hidayət Əli oğlu – Başın qəlpə, sol gözün çıxarılması, qarnın və budun güllə yarasından həlak olub.
Hüseynova Maral Kamil qızı, 6 yaş – Qarnının ön səthinin güllə yarası.
Naməlum qız uşağı, 3 yaş – Döş qəfəsinin və qarnının ön səthinin güllə yaraları.
Çobanova Nəzakət Tapdıq qızı, 8-10 yaş – Qarının ön divarının güllə yarasından ölmüşdür.
Orucova İzafə Əli qızı, 27 yaş – Başın və döş qəfəsinin güllə yaralarından ölmüşdür.
Ələkbərov Aydın Təvəkkül oğlu, 12 yaş – Başın güllə yarasından həlak olub.
Həmənova Gülçöhrə – Döş qəfəsinin və qarnın güllə yarası, sol əlin pəncədən kəsilməsindən həlak olub.
Litvalı hərbi jurnalist, “Sonsuz dəhliz” filminin qəhrəmanı Riçard Lapaitislə söhbətimiz zamanı bildirdi ki, Ağdam məscidinə gətirilən meyitlərin əksəriyyətinin əlləri yuxarıda, gözləri açıq idi.
Bu onu göstərirdi ki, azğın cinayətkarlar onları çox yaxın məsafədən öldürmüşdü. Meyitlərin barmaqları, burunları, qulaqları kəsilmiş, gözləri çıxarılmışdı.
Ermənilərin Xocalıda törətdikləri vəhşilikləri faktlarla sübut edən Rusiyanın “Memorial” Hüquq-Müdafiə Mərkəzinin məlumatında hətta dörd gün ərzində Ağdama Xocalıda qətlə yetirilmiş 200 azərbaycanlının meyiti gətirildiyi, onlarca meyitin təhqirə məruz qalması faktının aşkar edildiyi bildirilmişdi. Ağdamda 181 meyit (130 kişi və 51 qadın, o cümlədən 13 uşaq) məhkəmə tibbi ekspertizasından keçirilmişdi.
Xocalı soyqırımı şahidlərinin, əsir və girov götürülən xocalılıların ürəkyandıran, tükürpədən söhbətlərini dinlədikcə, erməni faşistlərinin işgəncələrini hiss edirdim bədənimdə...
Xocalı sakini Anar Həsənalıyev danışırdı ki, həmin vaxt 6 yaşı var idi, xəstəxanada yatırdı. Xəstəxanadakı həkimlər və xəstələrlə birlikdə 18 gün erməni quldurlarının işgəncələrinə məruz qalıblar. Ermənilər Anarı vəhşicəsinə döyərək bütün dişlərini töküblər, girovluqdan azad olunduqdan sonra 4 il məktəbə gedə bilməyib. Erməni qaniçənləri Anarın dayısını 17 güllə ilə qətlə yetirib, dayısı qızının əsirlikdə gözlərini çıxarıblar. Babasının başına çoxlu sayda iri mismarlar vuraraq işgəncə ilə öldürüblər.
Keçmiş girov Dürdanə Ağayevanın erməni zindanında başına gələnləri dəhşət və qəzəb içində dinləyirdim, çəkdiyi işgəncələri hiss edirdim danışdıqca... Gənc bir qızın yaşadığı əzabları, işgəncələri, təhqiri, alçalmaları nə qələm yaza bilir, nə də onlara ürək dözə bilir. Onun söylədikləri epizodların bir qismini təqdim edirəm: “Mənim bədənimdə ağrımayan təkcə saçlarım idi. Bir də bir az dilimdə hissiyyat vardı. Girov düşdüyüm səkkiz gün müddətini və gördüyüm əzabları, oradakı əsirlərin həyatını, erməni işgəncələrini sonralar qələmə alıb “Erməni zindanında səkkiz gün” adlı kitab yazdım.
Nə qədər ahıllarımız, yaşlılarımız dondu, sudan keçib qarın içi ilə gedə bilmədi. Ermənilər danışırlar ki, guya bizə keçib getməyə dəhliz qoyublar. Yalandır! Onlar bizə bir dəhliz qoymuşdular - Qaraqayanın üstündə ölüm dəhlizi. Qaraqayanın üstündə nələr olmadı, nələr?! Ölən körpələr gözümün önündən getmir - 2 yaş, 3 yaş, 5 yaş... Xocalı camaatına divan tutuldu, diri-diri başı kəsilən kim, ağaca bağlanılıb yandırılan kim, ürəyi parçalanıb çıxarılan kim... Biz girov düşdük. Hər saatdan bir döyülür, müxtəlif işgəncələrə məruz qalırdım. Allahdan ölüm arzulayırdım. Monte Melkonyan əsirləri götürüb Ermənistana aparır və onların orqanların orqanlarını satırdı. Məni hədələyirdi ki, səni Yerevana aparıb böyrəklərini çıxaracağıq”.
Girov həyatı yaşamış digər Xocalı sakini Elşad Ağayev danışır ki, yanımızda Səadət adında hamilə qadınla yoldaşı var idi. Ermənilər ərinin gözü qarşısında qadını güllələdilər. Hamilə qadın can verərkən cəlladlar yoldaşını ona yaxınlaşıb vidalaşmağa qoymadılar. Onun doğulmayan körpəsi də anası ilə öldü. Bizimlə birlikdə girovluqda Mamed kişi var idi oğlu ilə birlikdə, uşaq atasına qısılmışdı. Ermənilər Mamed kişidən soruşdular ki, kimdir bu uşaq? Yazıq kişi qorxa-qorxa oğlu olduğunu söylədi. Ermənilər Mamed kişinin gözünün qarşısında oğlunun başını kəsdilər.
Müsahiblərimdən, Xocalı soyqırımını ilk lentə alan operatorlardan biri Seyidağa Mövsümlünün danışdıqları, mənə təqdim etdiyi – çəkdiyi və heç yerdə yayımlanmamış kadrlar insanın qanını dondururdu. “Cəzasız cinayət” filminin çəkilişindən sonra Seyidağa müəllim rəhmətə getdi, filmin təqdimatında iştirak edə bilmədi.
Seyidağa müəllimin söylədiklərindən: - fevralın 26-da saat 10-11 radələrində Müdafiə Nazirliyinin hərbi operatoru kimi Silahlı Qüvvələrin vertolyotu ilə oraya gəldim. Ağdama çatanda məni bir insan, bir azərbaycanlı kimi dəhşət bürüdü. Biz Əsgəran körpüsünün yanına çatanda, körpünün altında başı kəsilmiş qırxa yaxın azərbaycanlı şəhidi gördüm, mənə çəkməyə icazə vermədilər. Körpünü keçən kimi bütün yollar, hər tərəf bizim soydaşlarımızın meyitləri ilə dolu idi. Orada sözlə deyilib heç cür təsvir etmək mümkün olmayan mənzərə ilə rastlaşdım. Yaşlı qadın həyat yoldaşı ilə məftillə bir-birinə dolanmışdı, kişinin arxadan başının yarısı yox idi. Kiçik uşaqlara, yaşlı analara, gəlinlərə, qızlara - hamısına işgəncə verilmişdi.
Digər müsahibim – Xocalı sakini Səriyyə Talıbova danışırdı ki, 7 Xocalı sakininin erməni qəbiri üzərində başını kəsdilər. Sonra daha 2 nəfərin gözlərini çıxartdılar. Xocalı sakini Əntiqə erməni hərbçilərin tələb etdiyi "bu yerlər böyük Ermənistanın bir hissəsidir" sözlərini dilinə gətirmədiyi üçün diri-diri yandırıldı.
Hərbi Prokurorluğun Xüsusi İstintaq Şöbəsinin məlumatına görə, Xocalı soyqırımı ilə bağlı 2213 nəfər şahid və zərərçəkmiş şəxs qismində dindirilib, 800-dən artıq ekspertiza keçirilib.
Heydərov Camal Əbdülhüseyn oğlu bildirir: “Qaraqaya deyilən yerin yaxınlığındakı fermanın 2 kilometrliyində eybəcər hala salınmış xeyli azərbaycanlı meyiti var idi. Qətlə yetirilmiş uşaqların sinəsini yarıb ürəklərini parçalamış, əksər meyitləri isə tikə-tikə doğramışdılar”.
Heydərov Şahin Zülfuqar oğlu: “Naxçıvanik kəndi (Xocalı) yaxınlığında 80-ə yaxın meyit gördüm. Meyitlər qorxulu vəziyyətə salınmış, başları kəsilmişdi. Milis mayoru Əlif Hacıyev, yaxın qohumları Səlimov Fəxrəddin, Səlimov Mikayıl da qətlə yetirilənlər arasında olmuşdur”.
Xocalı işğal olunan zaman erməni silahlıları Əmirova Xəzəngül Təvəkkül qızının ailəsini bütünlüklə girov götürmüşdür. Ermənilər Xəzəngülün anası Rayanı, 7 yaşlı bacısı Yeganəni və xalası Göycəni güllələyib, atası Əmirov Təvəkkülü isə benzin tökərək yandırmışlar.
Hümbətov Cəlil Hümbətəli oğlunun gözü qarşısında həyat yoldaşı Füruzə, oğlu Muğan, qızı Simuzər və gəlini Südabəni güllələmişlər.
Paşayeva Kübra Adil qızı Kətik meşəsinə girəndə ermənilərin mühasirəsinə düşmüşdür. Gizləndiyi kolluqdan həyat yoldaşı Paşayev Şuranın, oğlu Paşayev Elşadın güllələnməsinin şahidi olmuşdu.
Əliyeva Zoya Əli qızı 150 nəfərə qədər adamla 3 gün meşədə qalıb. Meşədə Zoyanın yanında Əhmədova Dünya və onun bacısı Gülxar donaraq ölmüşdü.
Kərimova Səidə Qurban qızı: “12 nəfərlə birlikdə girov götürüldük. Ermənilər qızım Nəzakəti, Tapdığı, Səadəti, İradəni işgəncə ilə öldürmüşlər”.
Nəcəfov Əli Ağami oğlu: “Ermənilər qaçan adamları mühasirəyə alaraq 30-40 nəfəri yerindəcə güllələdilər”.
Onu da xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, həmin vaxt dünyanın müxtəlif ölkələrindən gələrək hadisəni öz gözləri ilə görmüş, qələmə almış, lentə köçürmüş jurnalistlər, media nümayəndələri də Xocalı soyqırımının canlı şahidləridir. Onlardan ikisi – litvalı hərbi jurnalist Riçard Lapaitist və ingilis fotojurnalist Lan Peartla hazırladığım reportaj və müsahibə verilən informasiyalar ermənilərin və 366-cı alayın əsgər və zabitlərinin azərbaycanlı əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımına, Xocalıda insanlığa sığmayan və misli görünməmiş qəddarlığına şahidlik edən tarixi dəlil, mənbədir.
Dünyada qəbul olunmuş beynəlxalq konvensiyalar, ümumbəşəri qanunlar Xocalı faciəsi kimi soyqırımları pisləyir, yolverilməz olduğunu bildirir. Azərbaycan xalqı 1948-ci il 9 dekabr “Soyqırımı cinayətinin xəbərdarlıq edilməsi və cəzalandırılması” Konvensiyasına əsaslanaraq, Ermənistana qarşı BMT-nin Beynəlxalq məhkəməsində iddia qaldırmaq üçün bütün hüquqi əsaslara malikdir. Dünya dərk etməlidir ki, bu cinayət, təkcə Azərbaycan xalqına qarşı deyil, həm də bütün sivil dünyaya, bəşəriyyətə qarşı yönəlmişdir. Cinayət cəzasız qalmamalıdır. Beynəlxalq ictimaiyyət Xocalı soyqırımına beynəlxalq siyasi-hüquqi qiymət verməlidir.
